21 milyondan fazla insanın ölümüne neden olan COVID-19 salgını, varoluşsal bir soruyu somut bir yakınlığa yükseltti. COVID-19’un ardından, son derece ölümcül nitelikteki bir sonraki pandemi ne zaman tekrar ortaya çıkacak?
Tarihin ilk kapsamlı küresel maymun çiçeği salgını neredeyse her kıtada birçok ülkeyi etkiledi. Vakalar azalmaya başladığında dünya ucuz atlatmış gibi hissetti. Aynı şekilde, Uganda’daki son derece ölümcül Ebola Sudan virüsü salgını, yoğun nüfuslu başkent Kampala’ya yayıldığı için bölgeyi ve ötesini tehdit etti. Bu tür potansiyel krizler son yıllarda çok daha sık görülmekte ve yeni pandemileri dünya nüfusu için göz ardı edilemeyecek bir risk haline getirmektedir.
Halen milyarlarca insanı enfekte etmeye devam eden COVID-19’dan sonraki ilk yeni pandemi, belki de göz önünde olmasına rağmen çoğu haber kaynağı tarafından göz ardı edilmiş ya da görmezden gelinmiş ve politik olarak hiç ilgi görmemiş olabilir.
Kayıtlara geçen en büyük yüksek patojenik kuş gribi (HPAI) salgını Ekim 2021’den bu yana milyonlarca kuşun ölümüne neden oluyor. Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü’ne (WOAH) göre, hastalık ve buna bağlı itlaflar nedeniyle, 60 milyonu Kuzey Amerika’da ve 48 milyonu Avrupa’da olmak üzere toplamda 140 milyondan fazla kümes hayvanı öldürüldü.
Mevcut kuş salgınındaki H5N1 influenza virüsünün genetik analizi, bunun birden fazla kıtada kümes hayvanları ve yabani kuşlar arasında dolaşan, ancak Avrupa deniz kuşları arasındaki türlerle en yakından ilişkili olan bir soyda (virüs ailesi) bulunduğunu ortaya çıkardı.
Kuzey Amerika’daki ilk vakalar Aralık 2021’de Kanada’nın Newfoundland ve Labrador eyaletinde bir kuş çiftliğinde tespit edildi. Şubat 2022’de Florida Balık ve Yaban Hayatı Koruma Komisyonu, eyaletin Hontoon Adası Eyalet Parkı’ndaki kara akbabaların ölümüne aynı virüsün neden olduğunu bildirdi.
Sonraki birkaç ay içinde virüs çok sayıda yabani kuş türüne, ticari kümes hayvanlarına, boz ayılar, kızıl tilkiler, çakallar, foklar ve yunuslar da dahil olmak üzere memelilere dek yayılmıştır. 27 Nisan’da ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri (CDC) tarafından Colorado’da enfekte kümes hayvanlarının itlafında görev alan hapisteki bir kişide bir insan vakası doğrulanmıştır.
Şubat 2022’de Wall Street Journal, kuş gribinin Kentucky, Fulton’daki bir tavuk çiftliğini ve Tyson Foods’un tavuk işleme çiftliğini etkilediğini ve 2015’teki son büyük kuş gribi felaketinin tekrarlanmasına ilişkin endişeleri artırdığını belirtti.
Yumurta fiyatları Aralık ayı itibariyle bir önceki yıla kıyasla neredeyse yüzde 60 artmış, yumurta stokları ise yüzde 29 azalmıştır. Şu anda Nebraska’da 2015 salgınında 4,8 milyon olan kümes hayvanı ölüm sayısı 6,7 milyona ulaşmıştır. Journal’a göre Colorado, yumurtlayan tavuklarının yüzde 90’ını kaybetti.
Salgının kuş popülasyonu için bir felaket olması kadar virüsün kendisini bulaştırmak için bir insan konağını verimli bir şekilde kullanmayı öğrenmesinden de korkuluyor. Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre 2003 ile Mart 2022 arasında dünya çapında 18 ülkede insanlarda şimdiye kadar sadece 864 H5N1 vakası görüldü. ABD’deki enfeksiyon bu ülke için bir ilkti.
Ancak ölüm oranı, 864 vaka arasında 456 ölümle tehlikeli derecede yüksek olup, enfekte olunması halinde ölme olasılığı yüzde 53’tür. Şimdiye kadar vakalar, enfekte kümes hayvanlarına veya virüslü ortamlara maruz kalmayı içeren küçük kümeler halinde münferit olarak kalmıştır.
Ancak bilim insanları arasında, virüsün daha öldürücü ve bulaşıcı bir formunun aniden evrimleşerek ölümcül bir hava patojeni olarak insan nüfusuna hızla yayılabileceğine dair endişeler giderek artıyor. Tufts Üniversitesi’nde moleküler virolog olan Wend Blay Puryear Guardian’a şunları söyledi: “Virüsün pandemi potansiyeli olduğuna dair endişeler var. COVID kimsenin radarına girmeden önce, hepimizin yakından izlediği virüs buydu.”
Think Global Health‘te yakın zamanda yayınlanan bir raporda belirtildiği üzere, “Bir türün virüsü diğerine bulaştırdığı her sefer bir yayılma olayı teşkil etmektedir. Yabani kuş türleri arasında, yabani kuşlardan evcil kuşlara, kuşlardan memelilere ve hayvanlardan insanlara kadar uzanan bu sayısız yayılma, bu influenza soyunun daha fazla adaptasyon ve evrim potansiyeli ve kuş göçüyle ilişkili devam eden risk hakkında ciddi endişelere yol açmaktadır. Bu çok sayıdaki konakçı arasında hangi türlerin virüsün adapte olmasına yardımcı olabileceğini anlamak, hedeflenen gözetim ve azaltma çabaları için çok önemlidir.”
Kuşlar arasında bu denli büyük bir yıkıma yol açan son salgın Aralık 2014’te başlamış, 50 milyondan fazla kuş ölmüş ve çiftçilere 1,6 milyar doların üzerinde bir maliyet getirmişti. Ancak 2015 yazında virüs, ortaya çıktığı kadar hızlı bir şekilde ortadan kayboldu. Kanada’ya dönen göçmen kuşların virüsten arınmış olduğu tespit edildi.
Ancak mevcut durumda salgın yaz boyunca devam etmiş ve bu kış yeniden artış göstermiştir. Aktif tarama 100 türde 3.300’den fazla enfekte kuş tespit etmiştir; bu sayı, 100’den az yabani kuşun H5N1 testinin pozitif çıktığı 2014-2015 salgınıyla kıyaslandığında muazzam bir bulaşma ölçeğidir.
Colorado’nun tarım departmanından bir veteriner olan Maggie Baldwin Journal’a şunları söyledi: “Karşılaştığımız zorluklardan biri de virüsün neden bu kadar uzun süre gelişebildiğini bilmememiz. Bu salgının üzerinden neredeyse tam bir yıl geçti ve salgın halen devam ediyor.”
Colorado Rocky Mountain Raptor Programı rehabilitasyon koordinatörü Mike Tincher da şunları ifade etti; “Bunun tarihsel bir bağlamı yok. Tıpkı COVID’in insanları vurması gibi... Bunu daha önce hiç görmemiştik. Ve bu yavaşlamıyor.”
ABD Tarım Bakanlığı‘nın yakın zamanda belirttiği gibi, “Yabani kuşlar HPAI ile enfekte olabilir ve hiçbir hastalık belirtisi göstermeyebilir. Göç ederken hastalığı yeni bölgelere taşıyabilir ve potansiyel olarak evcil kümes hayvanlarını virüse maruz bırakabilirler.” Virüsün bu şekilde asemptomatik olarak yayılması, hayvan ve insan türlerinde tarama sistemleri güçlendirilmediği sürece uluslararası toplum için olağanüstü bir zorluk teşkil etmektedir.
Eurosurveillance tarafından kısa süre önce yayınlanan bir rapor sosyal medyada büyük ilgi gördü. Rapor, Ekim 2022’de İspanya’nın kuzeybatısındaki Galiçya bölgesinde yoğun olarak yetiştirilen vizonlar arasında görülen HPAI H5N1 salgınını tasvir ediyor. Oxford Üniversitesi’nden evrim ve genomik profesörü Aris Katzourakis attığı tweette, “[Ben] vizon çiftçiliğinin nasıl savunulabileceğini anlamıyorum. Virüsler vizonlar ve insanlar arasında kolayca hareket edebilir ve bu da gelecekteki pandemilerin ortaya çıkmasında büyük bir rol oynayabilir.”
İlk salgın ortaya çıktığında veteriner hekimler, daha önce Kasım 2020’de Danimarka’daki vizon çiftliklerini vurduğu için hastalığın SARS-CoV-2’den kaynaklandığını varsaymışlardı. Ancak laboratuvar testleri, suçlunun HPAI H5N1 olduğunu ortaya koydu. Çiftlikteki 52.000’den fazla vizon itlaf edilmek zorunda kaldı.
Eurosurveillance raporunda belirtildiği üzere, vizonlar açık ahırlarda tutulmuş ve aynı bölgeden temin edilen çiğ balık ve kümes hayvanı yan ürünleriyle beslenmiştir. Yapılan detaylı analizler virüsün birçok kıtada kuşlar arasında dolaşan virüsle benzerlik gösterdiğini ortaya koymuştur.
İspanyol vizon çiftliğindeki kuş gribi salgınıyla ilgili olarak bu hafta yayınlanan bir Science makalesinde şöyle denmektedir: “Virüsün memeliler arasında yayılması iyi bilinmemektedir; insanlar virüsü neredeyse her zaman enfekte kuşlardan kapar, birbirlerinden değil. Ancak şimdi, H5N1 yoğun bir memeli popülasyonuna yayılmış ve memeliden memeliye yayılmayı destekleyen en az bir mutasyon kazanmış gibi görünüyor. Virologlar, şu anda dünyanın dört bir yanındaki kuşları kasıp kavuran H5N1’in diğer vizon çiftliklerini istila edebileceği ve daha da bulaşıcı hale gelebileceği konusunda uyarıyor.”
Imperial College of London’da virolog olan Tom Peacock şu uyarıda bulundu: “Bu son derece endişe verici bir durum. Bu, bir H5 pandemisinin başlaması için açık bir mekanizmadır.”
CIDRAP‘a göre söz konusu mutasyon nadir görülüyor ve daha önce sadece bir kez, bir Avrupa sansarında görüldü. Mutasyon, çakışan bir evrimsel yolla vizonlar arasında kendiliğinden evrimleşmiş olabilir. 2.3.4.4b olarak etiketlenen yeni varyant, 2020’nin sonlarında Avrupa’da ortaya çıkmış ve yabani kuşlarda baskın hale gelmiştir. H5N1 ve 2.3.4.4b H5N8 soyu arasındaki bir melezlenme yoluyla Kore’de ortaya çıktığı düşünülmektedir.
Mutasyonun insanlar için daha az patojenik olabileceği düşünülse de, şimdiye kadar yaklaşık altı kişi virüse yakalandı ve biri öldü. İnfluenza araştırmacısı Richard Webby’nin de belirttiği gibi bu virüs tüm kuşlara daha fazla adapte olmuş görünmektedir. H5N1’in bu yeniden ortaya çıkışında çok sayıda memeli türünün enfekte olması endişe vericidir.
Friedrich Loeffler Enstitüsü Başkanı Thomas Mettenleiter, yeni türün insanlardaki daha düşük patojenitesi (öldürücülüğü) hakkında Science’a yaptığı açıklamada, “Elbette bu da kötü haber olabilir, çünkü virüsün gözden uzak yayılmaya başlamasını kolaylaştırabilir ve ona evrimleşmek için daha fazla fırsat verebilir” dedi.